“ยอ” ใน พจนานุกรมหัตถกรรมเครื่องมือเครื่องใช้พื้นบ้าน ของศาสตราจารย์วิบูลย์ ลี้สุวรรณ อธิบายไว้ว่า “ยอ เป็นเครื่องจับปลาชนิดหนึ่ง เป็นร่างแหผืนสี่เหลี่ยม มุมทั้งสี่ผูกติดกับคันสำหรับยก ยอขนาดเล็กใช้จับปลาตามแหล่งน้ำในทุ่งนาหรือลำคลองที่น้ำนิ่งและไม่ลึก เพื่อดักปลาที่ว่ายอยู่ในบริเวณนั้น บางที่ใช้รำข้าวล่อให้ปลาเข้ายอ... แต่ถ้าเป็นลำคลองที่น้ำลึกจะมีขนาดใหญ่ เฉพาะตัวร่างแหของยออาจจะมีความกว้างด้านละ 4-5 วาขึ้นไป คันยอทำด้วยไม้ไผ่หรือไม้เนื้อแข็ง”
"ยอ" ที่คลองปากประ จังหวัดพัทลุง
ในอินเดียก็มีเครื่องมือจับปลาชนิดนี้ เรียกว่า Chinese Fishing Nets หรือ Cheena Vala ในภาษาเบงกาลี พบได้บริเวณชายฝั่งของประเทศอินเดีย พบมากบริเวณเมืองท่าโกชิ (Fort Kochi หรือ Cochin) ในรัฐเกรละ (Kerala) ที่ตั้งอยู่ทางตอนใต้ของประเทศอินเดีย ในเขตมหาสมุทรอินเดียด้านฝั่งทะเลอาหรับ หรือเรียกว่าชายฝั่งมะละบาร์ (Malabar) โดยยอในอินเดียนั้นมีขนาดใหญ่กว่ายอในประเทศไทย
Cheena Vala ในเมืองท่า Kochi ประเทศอินเดีย ภาพถ่ายโดย Gaius Cornelius เมื่อ ค.ศ. 1995
(ที่มา : https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7677880)
Cheena Vala จะติดตั้งอย่างถาวรที่ริมฝั่งแม่น้ำหรือชายฝั่งทะเล มีตาข่ายทรงสี่เหลี่ยมขนาดใหญ่ ที่ทั้ง 4 มุมจะผูกโยงกับไม้ยาวที่นำมามัดเข้าด้วยกันให้เป็นโครง ซึ่งจะยึดอยู่กับก้านยอหรือคันสำหรับยก ในอดีตจะใช้ไม้ไผ่ขนาดใหญ่ แต่ปัจจุบันปรับมาใช้ท่อเหล็กแทนเพราะไม้ไผ่ขนาดลำยาวๆ หาได้ยากขึ้น ทั้งยังเพื่อเพิ่มความคงทนถาวรด้วย
ยอขนาดใหญ่ที่คลองปากประ จังหวัดพัทลุง ก้านยอหรือคันสำหรับยกก็เปลี่ยนมาใช้โครงเหล็กแล้ว
การยกคันก้านยอขึ้นลงจะใช้วิธีการถ่วงน้ำหนักด้วยก้อนหินที่นำมาใส่กระสอบผูกเป็นตุ้มถ่วงไว้เป็นชุดๆ เมื่อยกถุงกระสอบที่ใส่ก้อนหินขึ้น ก้านยอจะค่อยๆ เอนต่ำลง ในที่สุดร่างแหที่ผูกติดไว้ก็จะลงไปในน้ำ เมื่อจะยกก้านยอขึ้นจากน้ำ ก็จะเพิ่มกระสอบหินถ่วงน้ำหนักให้มากขึ้น ก้านยอจะค่อยๆ ถูกยกขึ้นมาเหนือน้ำ ปลาและสัตว์น้ำต่างๆ ที่ติดอยู่ในร่างแหก็จะถูกยกขึ้นมา
ชาวประมงช่วยกันยกยอ ในเมืองท่า Kochi ประเทศอินเดีย ภาพถ่ายโดย Gaius Cornelius เมื่อ ค.ศ. 1995
(ที่มา : https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7677880)
Cheena Vala พบเห็นได้ทั้งริมฝั่งแม่น้ำ กลางแม่น้ำ และแถบชายฝั่งมะลาบาร์ เครื่องมือจับปลาคล้ายๆ กันนี้ยังพบที่ยุโรปด้วยเช่นกัน เช่นในประเทศฝรั่งเศสเรียกว่า Carrelets ที่แปลว่า สี่เหลี่ยม แต่จะมีขนาดย่อมกว่ายอที่พบในอินเดียและไทย
"ยอ" พบอยู่เป็นจำนวนมากที่ปากคลองปากประ จังหวัดพัทลุง
ปัจจุบันวิถีชาวประมงพื้นบ้านเริ่มเลือนหาย อันเนื่องมาจากพฤติกรรมการใช้ทรัพยากรที่เกินความจำเป็น และขาดความร่วมมือในการอนุรักษ์แหล่งทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยู่ให้ยั่งยืน ในอนาคตอาจไม่พบเห็นเครื่องมือการทำประมงพื้นบ้านเช่นนี้อีก
"ยอ" พบอยู่เป็นจำนวนมากที่ปากคลองปากประ จังหวัดพัทลุง
แหล่งข้อมูล
วิบูลย์ ลี้สุวรรณ,ศาสตราจารย์. พจนานุกรมหัตถกรรม เครื่องมือเครื่องใช้พื้นบ้าน. (กรุงเทพ : เมืองโบราณ), 2558.
