พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สร้าง “สวนดุสิต” หรือ “เขาดินวนา” ขึ้นภายในเขตพระราชฐานพระราชวังดุสิต เพื่อเป็นสถานที่พักผ่อนหย่อนใจเหมือนอย่างสวนพฤกษศาสตร์ในต่างประเทศ ภายในเขาดินวนายุคแรกนั้น มีการขุดสระน้ำใหญ่ ตลอดจนคูคลองระบายน้ำต่างๆ แล้วนำดินขึ้นมาถมเป็นเนินดินขนาดย่อมๆ พร้อมทั้งปลูกพืชพันธุ์ไม้ชนิดต่างๆ ไว้โดยรอบ จึงได้ชื่อว่า “เขาดินวนา”
ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 7 ทรงมีพระราชดำริให้ทำนุบำรุงสวนแห่งนี้เพื่อเปิดให้ประชาชนเข้ามาพักผ่อนหย่อนใจได้ ต่างจากเดิมที่เป็นสวนในเขตพระราชฐาน กระทั่งภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 สมัยที่จอมพล ป. พิบูลสงครามเป็นนายกรัฐมนตรี ได้ขอพระราชทานที่ดินบริเวณสวนดุสิตเพื่อสร้างเป็นสวนสาธารณะ ขณะนั้นพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาทิตย์ทิพอาภาเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ในรัชกาลที่ 8 ได้อนุมัติให้เทศบาลนครกรุงเทพใช้พื้นที่บริเวณสวนดุสิต สนามเสือป่า และสวนอัมพรสร้างเป็นสวนสาธารณะและเป็นที่พักผ่อนของประชาชน จากนั้นจึงย้ายสัตว์ชนิดต่างๆ จากสวนอัมพรและสวนสราญรมย์ เช่น จระเข้ ลิง กวางดาว มาไว้ที่เขาดินวนา แล้วเปลี่ยนชื่อเป็น “สวนสัตว์ดุสิต” พร้อมเปิดให้ประชาชนเข้าชมได้ตั้งแต่วันที่ 18 มีนาคม พ.ศ. 2481
สระน้ำในสวนสัตว์ดุสิต ด้านหลังคือพระที่นั่งอนันตสมาคม
ผู้เยี่ยมชมนิยมมาพายเรือหรือนั่งเรือถีบ ภาพถ่ายเมื่อ 11 กันยายน พ.ศ. 2517
(ที่มา : ศูนย์ข้อมูลเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์)
นอกจากบทบาทด้านการศึกษาวิจัยและให้ความรู้เกี่ยวกับธรรมชาติวิทยาและสัตว์ชนิดต่างๆ แล้ว สวนสัตว์ดุสิตยังถือเป็นสถานที่นัดพบและที่พักผ่อนหย่อนใจของชาวพระนคร แต่เดิมมีกิจกรรมนันทนาการหลายอย่าง เช่น งานวันสงกรานต์ ซึ่งมีการละเล่นแบบไทย ไม่ว่าจะเป็นสะบ้า มวยทะเล เวทีประกวดชายงาม-สาวงาม เป็นต้น และที่เป็นที่กล่าวถึงอยู่เสมอคือ การนั่งเรือถีบหรือจักรยานนาวา ซึ่งนิยมมากในหมู่วัยรุ่น โดยเฉพาะหนุ่มสาวที่กำลังคบหาดูใจกันเพราะเป็นเรือที่นั่งกันได้ 2 คน
จักรยานนาวาที่สวนสัตว์ดุสิต ออกแบบเรียบง่ายแต่มีสีสันสดใส
(ที่มา : http://www.dusit.zoothailand.org)
จักรยานนาวาหรือเรือถีบ หมายถึงเรือขนาดเล็กๆ ทำด้วยเหล็ก ขับเคลื่อนไปข้างหน้าด้วยการถีบอย่างจักรยาน เดิมนิยมทำเป็นรูปเป็ด ห่าน หรือหงส์ จึงเรียกกันว่า “เรือเป็ด” ต่อมามีการทำเป็นรูปแบบอื่นๆ ประกอบหลังคาคลุมอย่างง่ายๆ ที่โดดเด่นคือสีสันที่ฉูดฉาดสดใส เรือถีบแบบนี้นิยมมีอยู่ตามสวนสาธารณะทั่วโลกที่มีสระน้ำขนาดใหญ่ สวนสัตว์ดุสิตได้มีการนำเรือประเภทนี้มาให้เช่าบริการหากไม่ทราบแน่ชัดว่าเริ่มตั้งแต่เมื่อใด สันนิษฐานว่าอย่างน้อยน่าจะตั้งแต่ช่วงปี พ.ศ. 2510 เป็นต้นมา
ปัจจุบันสวนสัตว์ดุสิตเหลือเพียงความทรงจำ ในฐานะสวนสัตว์แห่งแรกของประเทศไทยที่ตั้งอยู่ในพระนคร เป็นสถานที่พักผ่อนในวันหยุดของคนทุกวัย ภายหลังจากที่สวนสัตว์ดุสิตปิดตัวลงเมื่อปี พ.ศ. 2561 สัตว์ต่างๆ ได้ถูกเคลื่อนย้ายไปยังสวนสัตว์หลายแห่งทั่วประเทศภายใต้การดูแลโดยผู้เชี่ยวชาญ ทั้งยังมีโครงการสร้างสวนสัตว์แห่งใหม่ที่คลอง 6 ปทุมธานี ซึ่งขณะนี้ยังอยู่ในขั้นตอนการดำเนินการ
ผู้ที่สนใจเรื่องราวของสวนสัตว์ดุสิตสามารถเข้าไปชมเว็บไซต์ http://www.dusit.zoothailand.org/index.php ซึ่งยังเปิดให้บริการอยู่ ภายในมีการนำเสนอชุดภาพถ่ายเก่า ภาพกิจกรรม ตลอดจนเรื่องราวของสถานที่สำคัญอื่นๆ ในสวนสัตว์ดุสิต เช่น หลุมหลบภัยสาธารณะสมัยสงครามโลกครั้งที่ 2 นอกจากนี้ยังสามารถติดตามความเคลื่อนไหวของสัตว์ต่างๆ ที่ครั้งหนึ่งเคยอยู่ในสวนสัตว์ดุสิต รวมไปถึงกิจกรรมขององค์การสวนสัตว์ ในพระบรมราชูปถัมภ์ ได้ที่เว็บไซต์ www.zoothailand.org
